jak ćwiczyć głos do śpiewu

Jak ćwiczyć głos do śpiewu?

Czytelniku! Prosimy pamiętać, że wszystkie dane oraz informacje zawarte na naszej stronie nie zastąpią własnej konsultacji ze fachowcem/profesjonalistą. Korzystanie z treści zawartych na naszym blogu w praktyce zawsze powinno być konsultowane z profesjonalistą o odpowiednich kwalifikacjach. Redakcja i wydawcy naszego bloga nie ponoszą odpowiedzialności za wykorzystanie pomocy opublikowanych na stronie.

Wokalna sztuka jest wymagająca i wyrafinowana, a osiągnięcie doskonałości w śpiewie wymaga wielu lat praktyki, determinacji i zaangażowania. Jednak istnieje wiele skutecznych technik i metod, które pomogą wokaliście rozwijać i doskonalić swój głos.

Rozgrzewka głosu – Początek każdej sesji

Rozpoczynając trening wokalny, ważne jest, aby odpowiednio rozgrzać głos. Rozgrzewka to kluczowy element, który przygotowuje struny głosowe do intensywnego śpiewu. Możesz zacząć od delikatnych ćwiczeń oddechowych, takich jak kontrolowane oddychanie brzuszne, aby zwiększyć pojemność płuc. Następnie przechodzimy do ćwiczeń głosowych, które pomagają rozluźnić i przygotować struny głosowe do pracy.

Ćwiczenia oddechowe – Klucz do kontroli dźwięku

Zrozumienie techniki oddechu jest niezwykle istotne w śpiewie. Ćwiczenia oddechowe pozwalają wokaliście na kontrolowanie ilości powietrza, jaką wdech i wydech, co wpływa na jakość dźwięku. Ćwiczenia takie jak ćwiczenia z balonem czy ćwiczenia diaphragmatic pomagają rozwijać świadomość oddechu i zwiększać pojemność płuc.

Kontrola dźwięku – Ćwiczenia intonacyjne i artykulacyjne

Aby poprawić intonację i artykulację, ważne jest wykonywanie ćwiczeń koncentrujących się na precyzyjnym wydobywaniu dźwięków. Skala dźwięków, arpeggia i ćwiczenia na różnych samogłoskach są przykładami ćwiczeń, które pomagają wokaliście doskonalić kontrolę nad dźwiękiem i poprawiać intonację. Staranne artykulacyjne ćwiczenia pomagają jasno i wyraźnie wydobywać słowa, co jest niezwykle istotne podczas śpiewu.

Równowaga między rejestracjami – Praca nad zakresem głosu

Podczas treningu wokalnego istotne jest, aby rozwijać równowagę między rejestracjami głosu. Wokaliści często pracują nad rozszerzaniem swojego zakresu, zarówno w górę, jak i w dół. Ćwiczenia na przejścia między rejestracjami pomagają wyeliminować niepożądane przerwy w głosie. Jest to istotne, aby wokalista mógł płynnie przemieszczać się między różnymi obszarami swojego zakresu.

Emocja i interpretacja – Klucz do wyrazistości

Śpiew to nie tylko emisja dźwięku, ale także przekazywanie emocji i interpretacja tekstu. Aby podkreślić wyrazistość, wokaliści powinni angażować się w tekst, rozumieć jego znaczenie i przekazywać je publiczności. Ćwiczenia interpretacyjne pomagają wokaliście lepiej rozumieć tekst i nadawać mu odpowiednie emocje.

Monitorowanie postępu – Nagrania i analiza

Aby śledzić postępy wokalne, warto dokonywać nagrań swojego śpiewu i analizować je krytycznie. To pozwala wokaliście usłyszeć swoje mocne strony, jak i obszary wymagające poprawy. Profesjonalne opinie od nauczyciela śpiewu lub producenta muzycznego mogą również dostarczyć cennych wskazówek i wskazać obszary, które wymagają uwagi.

Śpiew to sztuka, która wymaga systematycznej praktyki i zaangażowania. Ćwiczenia głosowe, kontrola oddechu, interpretacja tekstu i monitorowanie postępów to kluczowe elementy skutecznego treningu wokalnego. Pamiętaj, że rozwijanie swojego głosu to proces długotrwały, ale z wytrwałością i odpowiednimi technikami można osiągnąć znaczący postęp w śpiewie.

Jak poprawić jakość głosu do śpiewu?

Optymalizacja jakości głosu w kontekście śpiewu jest procesem wieloaspektowym, wymagającym skoncentrowanego wysiłku i skrupulatnego podejścia. Oto kompleksowy przewodnik, który omawia kluczowe aspekty poprawy jakości głosu w kontekście śpiewu, uwzględniając techniczne aspekty.

1. Rozgrzewka głosu:

Przed rozpoczęciem ćwiczeń wokalnych niezwykle istotne jest odpowiednie przygotowanie głosu. Rozgrzewka głosu pomaga uniknąć urazów i poprawia elastyczność strun głosowych. Wykonywanie ćwiczeń oddechowych, niskotonowych dźwięków i delikatnych skal wokalnych może być pomocne w rozgrzewaniu głosu.

2. Technika oddechowa:

Poprawa jakości głosu w śpiewie często zaczyna się od nauki prawidłowej techniki oddechowej. Kontrolowany i głęboki oddech jest kluczowy dla wydolności wokalnej. Ćwiczenia oddechowe, takie jak oddechy brzuchem, mogą pomóc w zwiększeniu pojemności płuc i stabilizacji oddechu podczas śpiewania.

3. Kontrola dźwięku:

Istotnym elementem poprawy jakości głosu jest nauka kontroli dźwięku. Możesz to osiągnąć poprzez pracę nad emisją dźwięków z odpowiednią siłą, intonacją i barwą. Ćwiczenia wokalne, takie jak skalowanie dźwięków, pomagają zrozumieć różnice między dźwiękami wysokimi a niskimi oraz pracować nad płynnością w ich przejściach.

4. Poprawa intonacji:

Intonacja to zdolność do trzymania odpowiedniego tonu i dźwięku podczas śpiewania. Możesz poprawić intonację poprzez ćwiczenia słuchu muzycznego, takie jak rozpoznawanie interwałów i melodię. Korzystanie z metronomu może również pomóc w zachowaniu stałego tempa.

5. Dykcja i artykulacja:

Klarowna dykcja i precyzyjna artykulacja są kluczowe dla zrozumienia słów w utworach muzycznych. Ćwiczenia fonetyczne pomagają w poprawie wymowy i wyraźności wykonywanego tekstu.

6. Praca nad rezonansem:

Aby uzyskać pełny, bogaty dźwięk, warto zrozumieć i kontrolować rezonans wokalny. Ćwiczenia na kontrolowanie rezonansu pomagają w osiągnięciu pełności brzmienia i projekcji dźwięku.

7. Stała praktyka:

Poprawa jakości głosu do śpiewu wymaga stałej praktyki. Codzienne ćwiczenia wokalne, praca nad różnymi repertuarami muzycznymi oraz udział w lekcjach wokalnych z doświadczonym instruktorem to klucz do ciągłego doskonalenia umiejętności wokalnych.

8. Dbaj o zdrowie głosu:

Unikaj nadmiernego stresu głosowych i dbaj o zdrowy tryb życia. Unikaj palenia papierosów i picia alkoholu, które mogą negatywnie wpływać na struny głosowe. Staraj się również unikać nadmiernego mówienia lub śpiewania przy chrypie lub bólu gardła.

Poprawa jakości głosu do śpiewu to proces wieloetapowy, obejmujący zarówno techniczne aspekty, jak i zdrowy styl życia. Stała praktyka, nauka technik oddechowych, kontrola dźwięku i prac nad intonacją pomogą w osiągnięciu pożądanej jakości wokalu. Nie zapominaj także o regularnych konsultacjach z instruktorem wokalnym, który może dostosować ćwiczenia do Twoich indywidualnych potrzeb i monitorować postępy.

jak ćwiczyć głos do śpiewu

Jakie są skuteczne ćwiczenia na poprawę techniki wokalnej?

Skuteczne ćwiczenia mają kluczowe znaczenie dla doskonalenia techniki wokalnej. Aby uzyskać imponujący i doskonały głos śpiewający, istnieje wiele strategii i ćwiczeń, które wokaliści mogą wdrożyć w swoją codzienną praktykę.

Ćwiczenie 1: Skala arpeggio

Jednym z podstawowych elementów doskonalenia techniki wokalnej jest praca nad zakresem głosu. Skala arpeggio jest doskonałym ćwiczeniem do tego celu. Rozpoczynamy od niskiego dźwięku i stopniowo unosimy się ku wyższym dźwiękom, a następnie wracamy w dół. To ćwiczenie pomaga w rozwijaniu płynności wokalnej i kontroli nad zakresem tonalnym.

Ćwiczenie 2: Trilery i melizmaty

Trilery i melizmaty to skomplikowane sekwencje dźwięków, które wymagają precyzji i kontroli nad dźwiękami. Praktykowanie tych trudniejszych sekwencji pomaga w doskonaleniu artykulacji i ekspresji wokalnej.

Ćwiczenie 3: Sustained Notes (Dźwięki utrzymywane)

Utrzymywanie dźwięków przez dłuższy czas to doskonałe ćwiczenie na kontrolę oddechu i siłę wokalną. Wokaliści powinni dążyć do utrzymania dźwięku o stałej głośności przez jak najdłuższy czas. To wspaniały sposób na rozwijanie wytrzymałości wokalnej.

Ćwiczenie 4: Legato i Staccato

Legato oznacza płynne śpiewanie, podczas gdy staccato to krótkie, odseparowane dźwięki. Praca nad tymi dwoma stylami pozwala wokaliście na wyrażanie różnych emocji i dynamiki w utworach muzycznych.

Ćwiczenie 5: Kształtowanie samogłoskowych dźwięków

Kształtowanie dźwięków samogłoskowych, takich jak „a”, „e”, „i”, „o”, „u”, jest kluczowym aspektem techniki wokalnej. Ćwiczenia obejmujące precyzyjne artykulacje samogłoskowych dźwięków pomagają wokaliście w osiągnięciu klarowności i czystości dźwięków.

Ćwiczenie 6: Wokalizacje z uwzględnieniem rejestrów głosu

Wokalizacje, które obejmują cały zakres rejestrów głosu, takie jak głos klatkowy, średni i głos głowy, pomagają w rozwijaniu równowagi między nimi. To istotne, aby móc swobodnie przechodzić od jednego rejestru do drugiego podczas śpiewu.

Ćwiczenie 7: Zrozumienie fraz i interpretacja tekstu

Ostatnie, ale nie mniej istotne, jest ćwiczenie związane z interpretacją tekstu. Wokalista powinien skupić się na zrozumieniu i wyrażeniu emocji zawartych w tekście utworu. To pomaga w tworzeniu bardziej przekonującego i ekspresyjnego śpiewu.

Pamiętaj, że regularna praktyka jest kluczowa. Wokaliści powinni dedykować czas na codzienne ćwiczenia, które pomogą w doskonaleniu techniki wokalnej. W połączeniu z profesjonalnym szkoleniem wokalnym, te ćwiczenia pomogą w osiągnięciu wyjątkowej jakości śpiewu i rozwoju w dziedzinie sztuki wokalnej. Niezależnie od poziomu zaawansowania, praktyka tych ćwiczeń przyniesie znaczący postęp w doskonaleniu techniki wokalnej.

ćwiczenie śpiewu

Głos do śpiewu: Jak rozwijać skalę głosową?

Śpiew to sztuka, która wymaga od wykonawcy wszechstronności i kontroli nad swoim instrumentem – głosem. Jednym z kluczowych aspektów doskonalenia umiejętności wokalnych jest rozwijanie skali głosowej. Poszerzenie zakresu dźwięków, które możemy wydobyć, otwiera przed nami nowe możliwości artystyczne i pozwala wyrazić emocje w sposób bardziej zróżnicowany. Jak więc rozwijać skalę głosową?

1. Prawidłowe ćwiczenia oddechowe

Fundamentem każdej dobrej techniki wokalnej są prawidłowe ćwiczenia oddechowe. Kontrola nad oddechem pozwala na stabilność i długotrwałość śpiewu. Ćwiczenia takie jak diaphragmatic breathing czy lip trills pomagają wzmocnić mięśnie oddechowe, co w efekcie zwiększa naszą skalę głosową.

2. Skala falowana

Kolejnym etapem jest praca nad skalą falowaną. To technika, która pomaga w kontroli nad przejściami między różnymi zakresami głosu. Ćwiczenia w zakresie falowanym pozwalają na płynne przechodzenie od dźwięków niskich do wysokich i odwrotnie. To kluczowy element budowania rozległej skali głosowej.

3. Arpeggia i skale chromatyczne

Rozwijanie skali głosowej to również praca nad technikami arpeggios i skalami chromatycznymi. Te ćwiczenia pozwalają na precyzyjne kontrolowanie dźwięków i pomagają w eliminacji skoków między dźwiękami. Dzięki nim możemy osiągnąć płynne przejścia w skali głosowej.

4. Falsetto i chrypka

Nie można zapominać o pracy nad falsettem i chrypką. Falsetto to zakres głosu wyższego niż nasz naturalny głos, a chrypka to technika wydobywania dźwięków szorstkich. Opanowanie tych dwóch aspektów pozwala na poszerzenie skalowego spektrum i eksperymentowanie z różnymi barwami dźwięku.

5. Systematyczność i cierpliwość

Rozwijanie skali głosowej to proces, który wymaga systematyczności i cierpliwości. Codzienne ćwiczenia są kluczem do sukcesu. Stopniowe poszerzanie zakresu głosu może zająć czas, ale efekty będą imponujące.

Rozwijanie skali głosowej to nieodzowny element doskonalenia techniki wokalnej. Prawidłowe ćwiczenia oddechowe, praca nad skalami falowanymi, arpeggiami, skalami chromatycznymi, falsettem i chrypką pozwolą na osiągnięcie większej precyzji i zróżnicowania w śpiewie. Nie zapominajmy, że cierpliwość i systematyczność są kluczowe, aby efekty naszej pracy były imponujące.

nauka śpiewu ćwiczenia

Jak dbać o zdrowie głosu i unikać uszkodzeń?

W trosce o zachowanie zdrowia i sprawności głosu, szczególnie dla osób, które wykonują zawody związane z wymaganym wykorzystaniem głosu, jak śpiewacy, aktorzy, nauczyciele czy zawodowi spikerzy, istnieje konieczność stosowania odpowiednich praktyk i technik, które zapewnią ochronę narządu głosu oraz zapobiegną uszkodzeniom.

1. Prawidłowa higiena głosu

Podstawowym aspektem dbania o zdrowie głosu jest zachowanie właściwej higieny. Należy unikać nadmiernego wysiłku głosowego, który może prowadzić do mikrouszkodzeń strun głosowych. Istotne jest unikanie krzyku, krzywienia się głosu, a także dbanie o odpowiednią wilgotność śluzówki krtani poprzez picie wystarczającej ilości wody. Zbyt suchy klimat lub odwodnienie może przyczynić się do podrażnienia błon śluzowych.

2. Rozgrzewka głosu

Przed rozpoczęciem wykonywania profesjonalnych czynności wykorzystujących głos, zaleca się przeprowadzenie rozgrzewki głosu. Może to obejmować lekkie ćwiczenia fonacyjne, takie jak wydawanie dźwięków w różnych zakresach tonalnych, co pozwoli na stopniowe rozluźnienie i przygotowanie strun głosowych do bardziej intensywnego działania.

3. Odpowiednie ćwiczenia fonacyjne

Regularne wykonywanie ćwiczeń fonacyjnych jest kluczowe dla utrzymania kondycji głosu. Te ćwiczenia mogą pomóc w utrzymaniu elastyczności i siły strun głosowych. Warto również pracować nad kontrolą oddechu, ponieważ efektywna kontrola oddechu jest niezbędna do właściwego śpiewu lub mówienia.

4. Unikanie substancji drażniących

Istnieją substancje, które mogą negatywnie wpływać na zdrowie głosu. Należy unikać palenia papierosów oraz kontaktu z drażniącymi substancjami chemicznymi, które mogą podrażniać błonę śluzową krtani. Zawodowi użytkownicy głosu powinni unikać miejsc, gdzie występują dymy czy pyły, które mogą wpływać negatywnie na zdrowie narządu głosu.

5. Odpoczynek i sen

Odpoczynek jest kluczowy dla zdrowia głosu. Regularny sen oraz umożliwienie strunom głosowym regeneracji po intensywnym użyciu są niezwykle ważne. Brak odpowiedniego odpoczynku może prowadzić do przeciążenia głosu i potencjalnych uszkodzeń.

6. Konsultacje z logopedą lub foniatrą

Jeśli istnieją obawy dotyczące zdrowia głosu lub pojawiają się problemy, takie jak chrypka, utrata głosu lub ból podczas mówienia czy śpiewu, warto skonsultować się z logopedą lub foniatrą. Specjaliści ci mogą pomóc w diagnozie ewentualnych problemów i zalecić odpowiednie terapie lub ćwiczenia rehabilitacyjne.

Zadbanie o zdrowie głosu i unikanie uszkodzeń jest niezwykle istotne, zarówno dla zawodowych użytkowników głosu, jak i dla wszystkich, którzy chcą utrzymać go w dobrej kondycji. Poprzez stosowanie odpowiednich technik, dbanie o higienę i regularne ćwiczenia, można zapewnić długotrwałe zdrowie i sprawność narządu głosu. Pamiętajmy, że zdrowy głos to narzędzie pracy i wyrazu, którego warto chronić i pielęgnować.

ćwiczenie głosu śpiew

Ćwiczenia oddechowe dla lepszego śpiewu: Jak je wykonywać?

W świecie śpiewu, technika oddechowa odgrywa kluczową rolę w kształtowaniu jakości dźwięku i wydolności wokalnej. Śpiewacy, niezależnie od poziomu zaawansowania, często korzystają z ćwiczeń oddechowych, aby poprawić kontrolę nad oddechem, zwiększyć wytrzymałość oraz osiągnąć lepszą artykulację.

1. Ćwiczenie „Oddech brzuszny”

Pierwszym krokiem w doskonaleniu techniki oddechowej jest nauka oddechu brzusznego. Stanowi on fundament każdego śpiewaka. Wykonanie tego ćwiczenia jest proste. Usiądź wygodnie, opierając ręce na brzuchu. Następnie skoncentruj się na wdechu, rozszerzając brzuch, a nie unosząc klatkę piersiową. Wydech powinien być kontrolowany i dłuższy niż wdech. To ćwiczenie pomaga w efektywnym wykorzystywaniu pojemności płuc.

2. „Wzburzony ocean” – ćwiczenie dla kontroli oddechu

Ćwiczenie „Wzburzony ocean” pomaga w doskonaleniu kontroli nad strumieniem powietrza podczas śpiewu. Stań prosto i zrelaksuj ramiona. Wdechaj głęboko przez nos, a następnie wydychaj powietrze przez usta, starając się wydłużyć dźwięk „shhh”. Kontroluj równomierny przepływ powietrza, jakbyś starał się stworzyć spokojny dźwięk morskich fal.

3. Ćwiczenie „8-8-8” dla wytrzymałości oddechowej

To ćwiczenie pomaga w zwiększeniu wytrzymałości mięśni oddechowych. Stań prosto i zacznij wdech odliczając do 8, zatrzymaj na chwilę oddech na liczbę 8, a następnie wydychaj powietrze również na liczbę 8. Powtarzaj ten proces kilka razy, stopniowo zwiększając liczbę cykli. Ćwiczenie to rozwija zdolność kontrolowania oddechu podczas wykonywania długich fraz muzycznych.

4. Ćwiczenie „Wdech – zatrzymaj – wydech”

To ćwiczenie pomaga w poprawie kontroli nad wdechem i wydechem. Stań prosto i wykonaj głęboki wdech, a następnie zatrzymaj oddech na kilka sekund. Następnie wydychaj powoli, starając się kontrolować proces. Powtórz ten cykl kilka razy, zwiększając stopień trudności, zwiększając czas trzymania oddechu.

5. Ćwiczenie „Zmysłowy oddech”

To ćwiczenie pomaga w rozwoju czucia i kontroli oddechu. Zamknij oczy i skoncentruj się na wdechu. Wyobraź sobie, że wdech jest jak delikatne, zmysłowe pocałunek. Następnie wydychaj powietrze z równą kontrolą, jakbyś wydmuchiwał świeczkę. To ćwiczenie pomaga w kształtowaniu subtelnej artykulacji wokalnej.

Regularne praktykowanie tych ćwiczeń oddechowych pomoże w poprawie wydolności oddechowej, kontroli i techniki wokalnej. Niezależnie od tego, czy jesteś początkującym śpiewakiem czy doświadczonym profesjonalistą, technika oddechowa jest kluczowym elementem osiągnięcia doskonałego brzmienia wokalnego. Pamiętaj, że regularna praktyka jest kluczem do sukcesu, a te ćwiczenia stanowią solidny fundament dla Twojego rozwoju w dziedzinie śpiewu.

ćwiczenia na śpiew

Jak rozwijać interpretację wokalną i emocje podczas śpiewu?

W świecie śpiewu, technika i interpretacja wokalna to dwie skomplikowane, a jednocześnie niezwykle istotne dziedziny. Technika dostarcza solidnych fundamentów, które pozwalają śpiewakowi osiągnąć kontrolę nad głosem, dźwiękami i rejestrami. Jednak to właśnie interpretacja wokalna oraz umiejętność wyrażania emocji podczas śpiewu nadają mu głębię, czar i osobisty wydźwięk.

1. Zrozumienie Tekstu

Aby móc wiernie interpretować piosenkę, pierwszym krokiem jest dokładne zrozumienie tekstu. Słowa są kluczem do interpretacji emocji i treści zawartych w utworze. Przeczytaj tekst wielokrotnie, analizując jego znaczenie i kontekst. Spróbuj zidentyfikować główne emocje i przekazy zawarte w tekście, aby móc je później przekazać w swoim śpiewie.

2. Świadomość Muzycznych Elementów

Podczas rozwijania interpretacji wokalnej, nie można zapominać o aspektach muzycznych. Zrozumienie struktury utworu, jego tempa, rytmu, harmonii i melodii jest kluczowe. Przyjrzyj się, jak te elementy zmieniają się w trakcie utworu i jak można je wykorzystać, aby lepiej wyrazić emocje.

3. Wykorzystanie Dykcji i Fonetyki

Dykcja i fonetyka mają ogromne znaczenie w interpretacji wokalnej. Precyzyjna wymowa oraz kontrola nad dźwiękami pomagają przekazywać emocje w sposób bardziej wyrazisty. Pracuj nad poprawną emisją dźwięków, dając każdemu słowu jego właściwą wagę i akcent.

4. Skupienie na Technice Śpiewu

Choć tematem głównym jest interpretacja i emocje, nie zapominaj o technice śpiewu. Dobra technika dostarcza ci pewności siebie i umożliwia wyrażanie emocji w sposób bardziej kontrolowany. Pamiętaj o kontroli oddechu, technikach artykulacyjnych i właściwym ustawieniu głosu.

5. Eksperymentowanie z Kolorystyką Głosu

Rozwijanie interpretacji wokalnej to także eksperymentowanie z kolorystyką głosu. Dźwięk może być subtelny, mocny, delikatny lub ekspresyjny – zależy to od tego, jak chcesz przekazać emocje zawarte w tekście. Ćwicz różne techniki, eksploruj możliwości swojego głosu i wybieraj te, które najlepiej oddają treść piosenki.

6. Wykorzystanie Gestów i Ekspresji Ciała

Emocje nie są wyrażane tylko za pomocą głosu. Gesty i ekspresja ciała mogą znacząco wzbogacić interpretację wokalną. Wyrażaj emocje również poprzez mimikę, ruchy rąk i ciała, aby podkreślić przekaz zawarty w tekście.

7. Praca nad Empatią i Wczuwaniem się w Tekst

Aby wiarygodnie wyrazić emocje podczas śpiewu, ważne jest wczuwanie się w tekst. Staraj się utożsamiać z sytuacją opisaną w piosence, a to pomoże ci bardziej autentycznie przekazywać emocje. Empatia wobec tekstu to kluczowa umiejętność dla każdego wokalisty.

Rozwijanie interpretacji wokalnej i emocji podczas śpiewu to proces wielowymiarowy, który łączy w sobie technikę, zrozumienie tekstu i wyrażanie emocji za pomocą głosu i ciała. Pracując nad tymi aspektami, możesz stać się nie tylko technicznie biegłym śpiewakiem, ale także artystą zdolnym przekazać swoje emocje publiczności w sposób głęboki i autentyczny. To, co sprawia, że śpiew jest sztuką, to zdolność wyrażania ludzkich uczuć i historii za pomocą dźwięku, a to umiejętność, którą warto stale rozwijać.

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *